Xóm Rền, xã Gia Thanh, huyện Phù Ninh, tỉnh Phú Thọ

1. Vị trí, địa điểm di tích

Di tích khảo cổ Xóm Rền thuộc thôn Tư, xã Gia Thanh - huyện Phù Ninh - tỉnh Phú Thọ. 
Di tích có vị trí khoảng 20º26’58”N và 105º19’59”E, ở độ cao khoảng 20m so với mực nước biển. Chiều dài di tích khoảng 1km, chiều rộng 200m, tổng diện tích di chỉ khoảng 20.000m². Di tích cách sông Lô gần 800m về phía Đông, cách thị trấn Phú Lộc - huyện Phù Ninh 4km về phía Tây. Xung quanh di chỉ Xóm Rền còn có sự phân bố của nhiều di chỉ thuộc giai đoạn văn hóa Phùng Nguyên khác như: Gò Diễn, An Đạo, Gò Chú và Gò Vừng (Phù Ninh). Đi về phía tả ngạn dòng sông Lô là 3 di chỉ Gò Hội ( xã Hải Lựu), Đôn Nhân và Gò Sỏi ( xã Đôn Nhân) thuộc huyện Lập Thạch, tỉnh Vĩnh Phúc. 
Như vậy đặc trưng của khu vực Xóm Rền là địa hình đồi gò thấp xen kẽ các cánh đồng trũng, phân bố theo dòng chảy của các nhánh sông nhỏ.

2. Lịch sử phát hiện và nghiên cứu

Di tích Xóm Rền được các cán bộ khảo cổ thuộc khoa Lịch Sử, trường Đại học Tổng Hợp Hà Nội ( nay là trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - ĐH QG HN) phát hiện năm 1968. Đến nay di tích khảo cổ Xóm Rền đã qua 6 lần khai quật.
2.1. Khai quật lần thứ nhất:
- Thời gian:     Tháng 1-1969
- Đơn vị thực hiện: Bộ môn Khảo cổ học thuộc khoa Lịch Sử, trường ĐH KHXH &NV ( GS Hà Văn Tấn và PGS.TS Hán Văn Khẩn chủ trì)
- Tổng diện tích khai quật: 151m² chia làm 2 hố: hố I có diện tích 100m², hố II có diện tích 51m². 
- Kết quả khai quật:  
+ Hiện vật đá: Hơn 270 hiện vật thuộc các loại hình: rìu, bôn, đục, mũi nhọn, mũi tên, đồ trang sức, bàn mài, dao… 
+ Hiện vật gốm: 16 hiện vật và khoảng 39.364 mảnh gốm các loại.
 Đặc biệt đã phát hiện được hai mộ táng ở cả hai hố khai quật. 
Vào những năm 1975 - 1976, tại khu phía Tây của di chỉ, trong quá trình đào ao thả cá, ông Trần Văn Du đã phát hiện được hai nha chương và nhiều hạt chuỗi. Hiện nay, những hạt chuỗi này đã mất chỉ còn hai chiếc nha chương được lưu giữ tại Bảo tàng Đền Hùng.
2.2. Khai quật lần thứ 2:
- Thời gian: Từ ngày 01/10 đến ngày 15/11/2002. 
- Đơn vị thực hiện: Viện Khảo cổ phối hợp cùng với Sở VHTT Phú Thọ
- Tổng diện tích khai quật : 120m² chia làm 3 khu. 
- Kết quả khai quật: 
+ Hiện vật đá: 1.234 hiện vật gồm các loại hình: rìu, bôn, cuốc đá, cưa đá, dao nạo, bàn dập vỏ cây, chì lưới đá, công cụ chặt, chày đập, hòn kê, bàn mài… một số công cụ xương như mũi lao, mũi nhọn.
+ Hiện vật gốm:  75 hiện vật nguyên và gần nguyên, 260.000 mảnh gốm vỡ. 
Ngoài ra, tại hố 1 và hố 2 tại khu II, đoàn khai quật đã phát hiện được 4 mộ táng.
2.3. Khai quật lần thứ 3:
- Thời gian: Từ ngày 10/12 đến ngày 25/12/2002.
- Đơn vị thực hiện: Bộ môn khảo cổ học - khoa Lịch sử -Trường ĐH Khoa học xã hội và nhân văn.
- Tổng diện tích khai quật: 60m2
- Kết quả khai quật: 
+ Hiện vật đá: 268 hiện vật
+ Hiện vật gốm: 263 hiện vật và 64.537 mảnh gốm vỡ. 
2.4. Khai quật lần thứ 4:
- Thời gian: Từ ngày 1/12 đến ngày 15/12/2003.
- Đơn vị thực hiện: Bộ môn khảo cổ học - khoa Lịch sử -Trường ĐH Khoa học xã hội và nhân văn.
- Tổng diện tích khai quật: 20m2 và hai hố thám sát có diện tích 12,5m2 
- Kết quả khai quật: 
+ Hiện vật đá: 322 hiện vật.
+ Hiện vật gốm: 71 hiện vật và 41.231 mảnh gốm vỡ.
2.5. Khai quật lần thứ 5:
- Thời gian: tháng 12/2004. 
- Đơn vị thực hiện: Bộ môn khảo cổ học - khoa Lịch sử -Trường ĐH Khoa học xã hội và nhân văn.
- Tổng diện tích khai quật: 54m².
- Kết quả khai quật:
+ Hiện vật đá: 284 hiện vật.
+ Hiện vật gốm: 108 hiện vật và 41.982 mảnh gốm vỡ các loại. 
2.6. Khai quật lần thứ 6:
- Thời gian: tháng 11/2005 đến ngày 20/1/2006.
- Đơn vị thực hiện: Bảo tàng Lịch sử Việt Nam phối hợp với Sở Văn hóa - Thông tin Phú Thọ. 
- Tổng diện tích khai quật: 73,62 m². 
- Kết quả khai quật:
+ Hiện vật đá: 416 hiện vật.
+ Hiện vật gốm: 39 hiện vật nguyên hoặc gần nguyên và hơn 10 vạn mảnh gốm.
Năm 2006, trong quá trình làm vườn, gia đình ông Lưu Mạnh Cường, xã Gia Thanh -  huyện Phù Ninh đã phát hiện 1 ngôi mộ trong đó có 2 nha chương  cùng nhiều hiện vật đá các loại.
Qua 6 lần khai quật, di chỉ đã thu được một số lượng di vật rất lớn (2.794 hiện vật đá, 572 hiện vật gốm và 10.447.114 mảnh gốm vỡ). Các hiện vật này phong phú về loại hình, chất hiệu bao gồm từ công cụ sản xuất, đồ đựng, đồ đun nấu, vũ khí, đồ trang sức... Đặc biệt có giá trị cao là 05 chiếc nha chương còn tương đối nguyên vẹn, một loại hình hiện vật đặc sắc tìm thấy trên vùng đất Tổ.

3. Công tác quy hoạch, tu bổ di tích

Ngày 22/8/2012 UBND tỉnh Phú Thọ đã có Quyết định số 2229/QĐ-UBND về việc phê duyệt Quy hoạch chi tiết tỷ lệ 1/500 bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị di tích khảo cổ xóm Rền, xã Gia Thanh. 
Chủ đầu tư: UBND huyện Phù Ninh.
+ Phạm vi nghiên cứu quy hoạch có diện tích 42,5ha;
+ Không gian quy hoạch kiến trúc gồm: Khu bảo tàng; khu du lịch sinh thái; các công trình công cộng; cây xanh;
+ Tổng mức đầu tư: 610.107,0 triệu đồng;
+ Thời gian thực hiện: Giai đoạn 2012 - 2020
Do nguồn kinh phí khó khăn cho nên việc thực hiện quy hoạch di tích khảo cổ quốc gia xóm Rền không thực hiện được. 
Năm 2021 được sự đồng ý của UBND tỉnh Phú Thọ, bằng nguồn ngân sách tỉnh đã hỗ trợ kinh phí cho Dự án tu sửa cấp thiết di tích khảo cổ xóm Rền. Dự án với tổng kinh phí 6,9 tỷ đồng do UBND huyện Phù Ninh làm chủ đầu tư, gồm các hạng mục: Giải phóng mặt bằng trên 460 m2 san nền khu vực bảo vệ hố khai quật, lắp khung kính bảo vệ hố khai quật và bộ di cốt, xây nhà bảo quản, cổng, hàng rào, sân vườn phù hợp với không gian văn hóa của di chỉ.

4. Giá trị của di tích

Những hiện vật được phát hiện tại di chỉ Xóm Rền đã cho chúng ta cái nhìn khá đầy đủ về cuộc sống của cư dân nơi đây trên các mặt kinh tế nông nghiệp, thủ công nghiệp, nghệ thuật và kỹ thuật. Họ đã biết lựa chọn nơi sườn đồi gò ở vùng trung du và những khu đất cao ở vùng đồng bằng để lập làng, lập nghiệp lâu dài. Đây cũng là một đặc trưng về địa hình cư trú của cư dân Phùng Nguyên. Kỹ thuật chế tác đá Xóm Rền đã đạt tới đỉnh cao của kỹ thuật chế tác đá trong giai đoạn tiền - sơ sử. Các kỹ thuật như ghè đẽo, tu chỉnh, cưa, mài, khoan, tiện, chuốt bóng được sử dụng thành thạo, điêu luyện. Đồ đá không những nhiều về số lượng mà còn phong phú về loại hình, đa dạng về kích thước, kiểu dáng đẹp, nhiều màu sắc. Qua hệ thống đục đá, dao cưa, bàn mài và những phác vật, đá nguyên liệu cho ta thấy một bộ phận đồ đá ở Xóm Rền được chế tác tại chỗ. Bên cạnh đó họ có thể cũng trao đổi với những công xưởng chế tác đá cách đó không xa như Hồng Đà, Gò Chè (Tam Nông). Đặc trưng của những di vật đá ở Xóm Rền đó là kích thước khá nhỏ nhắn, người thợ Xóm Rền đã chứng tỏ kỹ thuật chế tác đá đạt đến đỉnh cao. Có những di vật có số lượng khá nhiều như bôn tứ giác có lưỡi vát lệch về một bên hay các loại đồ trang sức phong phú về loại hình như: vòng đá, hoa tai, hạt chuỗi… Tất cả đã khẳng định được kỹ thuật chế tác đồ đá đạt đến sự hoàn mỹ.
Sản xuất đồ gốm là một nghề thủ công đặc biệt phát triển ở Xóm Rền. Cùng với nghề chế tác đồ đá, nghề gốm đã đạt tới đỉnh cao trong giai đoạn tiền sơ sử. Người thợ thủ công đã biết kết hợp nhuần nhuyễn nhiều kỹ thuật quan trọng từ kỹ thuật pha trộn, nhào đất, tạo hình, trang trí hoa văn, đến nung gốm. Việc sử dụng bàn xoay gốm để tạo hình là một bước tiến bộ lớn. Với việc sử dụng bàn xoay gốm, nghề làm đồ gốm ở Xóm Rền đã trở thành một nghề thủ công với đầy đủ ý nghĩa của nó. Nhờ có bàn xoay mà năng xuất đã được tăng lên nhiều lần, kích thước đồ gốm đa dạng hơn, hình dáng hoàn chỉnh hơn. Những người thợ gốm tài hoa đã tạo ra nhiều đồ gốm đẹp, tinh xảo với những đồ án hoa văn sinh động. 
Với số lượng khá lớn hiện vật được phát hiện tại di chỉ Xóm Rền thực sự là những bằng chứng vật chất giúp chúng ta có thể hiểu được về văn hóa Phùng Nguyên - nền văn hóa khởi đầu thời kỳ Hùng Vương dựng nước. Điều quan trọng hơn những hiện vật đó đã góp phần tạo cơ sở khoa học phục vụ cho công tác nghiên cứu về thời đại các Vua Hùng.